Nu Digital Humanities, of eHumanities, of Humanities and Computing, een plaats hebben gekregen op de onderzoeksagenda, is er ook meer aandacht voor de integratie van digitaal onderzoek in het onderwijs. Hoe dat precies moet worden vormgegeven roept echter de nodige discussie op. Wat is nu een wenselijke manier om Humanities and Technology in het academisch onderwijs op te nemen? Wij stellen een sessie voor waarin de discussie wordt geopend over eHumanities onderwijs, waarin geïnventariseerd wordt bij welke onderwijsactiviteiten de deelnemers betrokken zijn, en waarin een aantal discussiepunten aan bod komen:

1) Wat moet iedere student leren over eHumanities?
2) Welke leerdoelen kunnen worden geformuleerd voor een specialisatie eHumanities en welke toetsvormen passen daarbij?
3) Moet eHumanities een volledig geïntegreerd component zijn van het onderwijs, of moeten er aparte cursussen voor zijn? Of is het eerste het ideaalbeeld van de toekomst en het tweede een noodzakelijke tussenstap naar een volledige integratie?
4) In welke mate moet de wetenschappelijke staf zelf worden geschoold in het ontwikkelen en toepassen van nieuwe tools? Beschikken de humanities docenten van nu over voldoende expertise om eHumanities studenten te begeleiden en te beoordelen?
5) Hoe kan samenwerking met andere disciplines als Computer Science en Computationele linguïstiek het beste vormgegeven worden?

Elise van Alphen (Universiteit voor Humanistiek)
Joost Vijselaar (Universiteit Utrecht)

De laatste jaren is in de sociale wetenschappen het gebruik van kwalitatieve data-analyse (QDA) programma’s als Atlas-ti en Nvivo ingeburgerd geraakt. Deze programma’s zijn ontwikkeld voor inhoudelijke analyse van bijvoorbeeld interviews en enquêtes met open vragen. De functies van de software zijn veelal gebaseerd op inductieve methodes van onder meer de ‘grounded theory approach’. Bij kwalitatieve benaderingen gaat het om nauwgezette tekstanalyse. De klassieke aanpak van het historische onderzoek sluit hier goed bij aan.
Softwarepakketten als ATLAS.ti en NVivo hebben – voor zover wij kunnen nagaan – desondanks nog maar weinig ingang gevonden onder historici. Toch lijken deze programma´s bij uitstek geschikt voor de analyse van bepaalde bronnen. Zo komen ze in aanmerking voor onderzoek in meer of minder grote verzamelingen van bronnen van uniforme aard, zoals brieven, patientendossiers, krantenartikelen et cetera.
In deze sessie willen wij graag de programma’s demonstreren, ervaring delen, varianten en mogelijkheden inventariseren en de specifieke historische toepassingen onderzoeken, evenals de mogelijk begrenzingen. Een belangrijke kwestie is bijvoorbeeld de vraag hoe in deze programma’s om te gaan met chronologie, waarvoor ze niet in eerste instantie zijn ontwikkeld. Mogelijk zou de sessie een startpunt kunnen vormen voor verdere samenwerking en uitwisseling rond het gebruik van kwalitatieve data-analyse software in de geschiedschrijving.

Hay Kranen (Nijmegen, 1983) is sinds 7 oktober 2013 in dienst bij de Koninklijke Bibliotheek en het Nationaal Archief in Den Haag als de eerste Nederlandse Wikipedian-in-Residence. Vanuit die functie verbindt hij de gemeenschap van Wikipedia met de medewerkers van de KB en het NA via allerhande activiteiten en projecten: introductieworkshops, beelddonaties en concrete vragen vanuit de gemeenschap.

In deze sessie zal Hay toelichten wat het betekent voor een erfgoedinstelling om een Wikipediaan in huis te halen, welke concrete resultaten er al gehaald zijn, en wat er de komende zes maanden op stapel staat. Ook zal hij ingaan op de vraag hoe de benadering van een Wikipediaan verschilt van die van de traditionele archief of bibliotheekmedewerker.

In de tweede helft van de sessie zal ook het publiek een actieve rol kunnen spelen door mee te discussiëren over de stelling: is een Wikipedian in Residence dé manier om erfgoedinstellingen te laten overleven in deze digitale 21ste eeuw?

‘Bedolven onder bronnen’

Bram Mellink (UvA) en Kees Ribbens (NIOD/EUR)

Sinds enkele jaren vindt grootschalige digitalisering van tekstcorpora plaats. Google Scholar, ebooks en websites zoals Library Generator zorgen voor een snelle en eenvoudige beschikbaarheid van gedigitaliseerde vakliteratuur. In online toegankelijke handschriftcollecties, kranten- en tijdschriftdatabases in binnen- en buitenland is veel materiaal beschikbaar gekomen. Hoewel veel historici in de praktijk dankbaar gebruik maken van de nieuwe mogelijkheden die deze digitalisering biedt, wordt op de diepere implicaties daarvan voor ons vakgebied eigenlijk maar weinig gezamenlijk gereflecteerd. Wat betekent het gegeven dat grote tekstcorpora, meestal full-text doorzoekbaar, beschikbaar worden gesteld? Wat zijn de consequenties voor representativiteit en ‘behapbaarheid’ van onderzoek? Wat zijn de mogelijkheden en beperkingen van digitale onderzoeksmethoden in historisch onderzoek?

Discussies over dit vraagstuk hebben zich vooralsnog voornamelijk gericht op de belofte van big data: geautomatiseerde patroonherkenning door de computer op basis van grote hoeveelheden gedigitaliseerd bronnenmateriaal. Hoewel deze methode bij sterk gestructureerde data (zoals de databases van Twitter, Facebook of Linkedin) mogelijkheden biedt, zijn wij over de toepasbaarheid van deze methode op historisch bronnenmateriaal zoals kranten, tijdschriften of Handelingen der Staten-Generaal aanmerkelijk sceptischer. De informatie in deze bronnen is beduidend minder gestructureerd en veel sterker contextafhankelijk, de structuur van het bronnenmateriaal verschilt per tijdvak en de hoeveelheid gedigitaliseerd materiaal levert an sich al sterke beperkingen op voor grootschalige data-analyse. In plaats daarvan vragen wij aandacht voor de grote mogelijkheden die digitale onderzoeksmethoden bieden op heuristisch terrein: als verkennend instrument zijn zij voor de historicus van zeer grote waarde.

Twee ontwikkelingen zijn in dit verband in het bijzonder van belang: de full text doorzoekbaarheid van bronnen en de invloed van metadata: de categorisering van bronnenmateriaal, bijvoorbeeld door toevoeging van krantentitel, datum, uitgever, enz. De volledige doorzoekbaarheid van bronnen op tekstueel niveau (t.a.v. illustraties zijn de mogelijkheden aanmerkelijk beperkter) biedt historici de mogelijkheid om, op basis van zoektermen, specifieke historische gebeurtenissen te traceren in een breed tekstencorpus. Waar het vroeger veelal noodzakelijk was om ófwel slechts een of enkele krantentitels systematisch te bestuderen of te werken met specifiek peildata, biedt het zoeken met behulp van zoektermen de mogelijkheid om over aanmerkelijk lange perioden te zoeken in meerdere kranten tegelijkertijd. Daar komt bij dat de toevoeging van metadata de mogelijkheid biedt om het bronnenmateriaal op allerlei verschillende manieren te rangschikken, wat een flexibeler omgang met de bronnen betekent. Tegelijkertijd levert het zoeken aan de hand van zoektermen belemmeringen op: het gebruik van zoektermen leidt gemakkelijk tot blikvernauwing, omdat de exacte concepten die worden ingevoerd van grote invloed zijn op het materiaal dat wordt gevonden. Naast grote mogelijkheden biedt digitaal onderzoek daardoor ook duidelijke beperkingen maar kan het evenzeer tot inspirerende reflectie leiden .

In onze beoogde workshop voor het KNHG-THATcamp willen we, op basis van bovenstaande overwegingen, een discussie op gang brengen over de vraag wat historici van digitale zoekmachines en de digitalisering van bronnenmateriaal (zouden moeten) verwachten. Momenteel wordt op zeer veel verschillende niveaus aan digitalisering gewerkt. De Koninklijke Bibliotheek lanceerde vorige maand de bètaversie van de kranten- en tijdschriftenzoekmachine Delpher, NWO financierde in het afgelopen jaar verschillende grootschalige digitaliseringsprojecten, aan de UvA wordt een Digital Humanities Center opgericht en op regionaal en lokaal niveau worden archiefstukken en kranten op steeds grotere schaal gedigitaliseerd en ontsloten. Vaste standaarden voor digitalisering ontbreken echter, waardoor de doorzoekbaarheid van bronnen en de functionaliteit van de diverse zoekmachines sterk verschilt. Daarnaast dringt zich de vraag op aan welke functionaliteit historici zelf behoefte hebben, en in hoeverre dergelijke wensen een plaats kunnen krijgen in de verdere ontwikkeling van software op dit terrein. De workshop wil op dit gebied een eerste aanzet tot discussie leveren.